GREBEG BESAR DEMAK KOTA WALI

TRADISI GREBEG BESAR

Budaya grebeg besar punika bentuk keramaian ingkang dipuntepang kaliyan nami GREBEG BESAR ingkang asli asil cipta sedaya wali. Tata caranipun dipunwiwiti sasampunipun walisanga angkatan setunggal ngawontenaken siding wonten ing serambi Masjid Agung Ampel Dento Surabaya, ingkang putusanipun kadosta “NGENANI ANANE SOMAWANA KIPRAH MEKARE TSAQOFAH HINDHU ING NUSA SALALADANE, KUWAJIBAN PARA WALI AREP ALAKU TUT WURI ANGISENI. DARAPUN SUPAYA SANAK-SANAK HINDU MALAH LEGA-LEGAWA MANJING ISLAM.Tegesipun: kawontenan kaliyan ngrembakanipun ajaran Hindu ing pulau wilayah punika, tugas sedaya wali dakwah ngetrepaken adat istiadat ing daerahipun piyambak-piyambak sinambi ngisi napas islam, supados masyarakat Hindhu manahipun rela lan tulus ikhlas mlebet islam.

Putusan siding ingkang dipunserat Sunan Bonang kaliyan Huruf Arab Gondil, bentukipun singkat. Wonten ing taun 1938 M, taksih kasimpen wonten ing lebetipun mushola Astana Tuban dipunrawat juru kunci ingkang naminipun Raden Panji Soleh. Abit wekdal punika, Sunan Kalijaga milai nindakaken dados pelopor pembaharuan (Reformis) anggenipun nyiaraken agami islam. Kangge ngimbangi kepentingan masyarakat, piyambakipun nyiptakaken jinis kesenian enggal ingkang dipunsebat Wayang Purwa (wayang kulit). Ancasipun kangge mitadosi ingkang sampun kiyat agaminipun kaliyan agami tartamtu. Prekawis punika ugi dipunleresaken kaliyan Dr. W. F Stutterheim wonten ing seratanipun “Culture Geschidenis Van Indonesia”.

Wonten ing zaman kejayaan Majapahit masa pemerintahanipun Prabu Kertabhumi Brawijaya V, ngawontenaken upacara Sadha ingkang dipundamel spektakuler. Amargi upacara kasebut dipununikaken gamelan Prabu Kertabhumi Brawijaya V ingkang naminipun Kanjeng Kya Sekar Delima. Rumiyin dipundamel kaliyan Raden Panji Inu Kerta Pati (Panji Semirangsaking kerajaan Jenggala kanthi cara turun temurun dados kagunganipun raja-raja Majapahit.Sasampunipun Majapahit runtuh, sedaya benda pusaka kagunganipun Prabu Kertabhumi Brawijaya V ingkang dipunboyong wonten Demak. Kalebet gamelan Kanjeng Kyai Sekar Delima ingkang kaperang dados : “Bonang Sapangkon, Demung dua pangkon, Kempyang Sepangkon, Saron Barung kalih pangkon, Saron Penerus kalih pangkon, bedhug, lan Gong Besar Sakti”.Menawi gamelan punika dipuntabuk utawi dipununikaken, bonang ingkang nggambaraken satunggaling imam ingkang donga, menawi Demung, Kempyang, Saron, lan sanes-sanesipun nggambaraken makmum ingkang saweg dados ngamini (maos Amin). Supados dakwahipun sedaya wali anggenipun nyiaraken islam saged narik perhatian umum, gamelan Kanjeng Kyai Sekar Delima dipunmupangataken. Ananging sampun dipunjangkepi kaliyan seperangkat gamelan enggal ingkang dipundamel kaliyan Sunan Kalijaga. Lajeng gamelan dipunperang dados kalih perangkat, ingkang saperangkat dipunwastani Kanjeng Kyai Sekati lan perangkat setunggalipun malih dipunwastani Kanjeng Nyai Sekati. Miturut wasiat Sunan Kalijaga, ngantos kapan kenawon wontenipun gamelan kasebut kedah sejodho (sapasang). Mila, Keraton Kasunanan Surakarta namung nampi pambagyan gamelan Kanjeng Kyai Sekati, lajeng damelaken pasangan ingkang enggal (dipunduplikat gamelan Kanjeng Kyai Sekati) lan dipunparingi nami “Guntur Madu” ingkang panggenanipun wonten ing serambi masjid bagyan selatan lan “Guntur Sari” wonten ing bagyan utara. Mekaten ugi, kangge Keraton Kasultanan Yogyakarta, amargi namung nampi gamelan   Kanjeng Nyai Sekati, lajeng damelaken pasanganipun (duplikat Kanjeng Kyai Sekati), ingkang naminipun Guntur Madu lan Nogo Wilogo.

Kangge Kasultanan Cirebon ingkang mboten pikantuk gamelan Kyai Sekati kemudian dibuatkan oleh Sunan Kalijaga yang kebetulan masih ada ikatan keluarga dengan Sunan Gunung Jati di Cirebon.Grebeg Besar lan Sejarahipun saking tembung basa jawi Garebeg, Grebeg, Gerbeg, ingkang gadhahi makna: swanten angin ingkangmenderu.Tembung basa jawi anggarebeg, nggadhahi makna ngiringi raja,  agungutawi pengantin. Grebeg saged ugi dipunwastani dipungiring, dipunkempalaken, lan dipunkepung. Dados grebeg saged dipunwastanidipunkempalaken wonten ing satunggaling panggenan kangge kapentingan khusus. Wonten ugi  Grebeg Besar seremonial ingkang katepang wonten Demak, tembung “Besar” inggih punika mundhut nami wulan inggih punika wulan besar (Dzulhijah).Mila makna Grebeg Besar inggih punika kempalipun masyarakat islam wonten ing wulan Besar, sepisan wonten ing setunggal taun inggih punika kangge satunggaling kepentingan dakwah islamiyah ing Masjid Agung Demak. Criyos tutur mawartakaken menawi rumiyin sedaya raja Jawa asring ngawontenaken selamatn kerajaan (wilujengan nagari) saben taun baru lan dipunsebat Rojowedo, tegesipun kitab suci utawi kebajikan raja. Wonten ugi ingkang ngendika Rojomedo, punika tegesipun kewan korban kaprajan.Ancasipun selametan kaprajan akikatipun inggih punika satunggaling cara korban supados Gusti ingkang Maha Kuwaos maringi lindungan, kaslametan kangge raja lan kaprajan sarta rakyatipun. Wonten ing prastawa punika, rakyat dhateng ngadhep raja kangge ngandharaken sembah bektinipun. Raja medal saking keraton lajeng lenggah wonten ing dhampar kencana ing bangsal Ponconiti. Penampilan raja kangge nampi sembah bektinipun rakyat ingkang badhe sowan, ginarebeg saking sedaya putra lan sedaya punggawa Keraton.

Wonten ing Babad Jawa Jaka Tingkir dipunjlentrehaken: sampun dados prekawis ingkang lazim ing padintenan Maulid Nabi punika dipunwontenaken riwayat Nabi, pamaosan syair tembang-tembang ingkang merdu ingkang gantosan. Sasampunipun perigatan, dipunlajengaken musyawarah antawisipun Sultan Demak lan sedaya Wali Agung, sasampunipun dipunlajengaken tahlilan lan wonten ing pungkasanipun santap sesarengan.Benjingipun dipunwontenaken upacara grebegan, Sultan Demak ngawontenaken paseban ing sitinggil Demak. Wonten ing grebegan kala wau, Sultan wonten ing dhampar kencana Manikwungu ngadhep ing utara, ing sebelah kiwa tengenipun Sultan lenggah sedaya wali pawingking, sedaya pandhita wonten ing Masjid lan sedaya Ulama, abid (tiyang ingkang ahli ibadah), sulaka (salik inggih punika tiyang ingkang gesangipun namung kangge nyaketaken pribadhinipun marang Allah Swt), puhaka (ahli fiqih utawi syariat Islam) wonten ing serambi masjid lan palataranipun. (Babad Jaka Tingkir, 1981:78). Boten dangu sasampunipun Raden Fatah dipunnobataken dados Sultan ingkang nomer setunggal kasultanan Demak kaliyan gelaripun Kanjeng Sultan Raden Abdul Fattah Al Akbar Sayyidin Panatagama, baginda ngicalaken adat ngawontenaken upacara kurban ingkang asring dipunlampahi sedya raja Jawa-Hindhu kepengker. Amargi adat kados mekaten, gadhahi aji ingkang bertentangan kaliyan aqidah Islam.

Pangicalan adat punika dadosaken resah ing kalangan rakyat, amargi rakyat wonten ing gesangipun sampun biasa kaliayan adat kapitadosan ingkang dangu, dereng saged dipuntampi sikap rajanipun ingkang enggal. Karesahan punika dadosaken gangguan keamanan Negara. Saking saran sedaya wali, adat kapitadosan ingkang dangu punika supados dipungesangaken malih, ananging dipunparingi warni keislaman inggih punika kewan kurban dipunsembelih kanthi cara aturan agami islam. Donga awal lan pungkasan punika donga slametan ingkang arupi donga islam dipunpimpin Sunan Giri lan Sunan Bonang.Sedaya wali semangat anggenipun dakwah, panyebaran agami islam ingkang awalipun boten kathah kemajenganipun. Prekawis punika saged dipuntingali kaliyan taksih sekedhik cak-cakanipun santri. Sebagyan rakyat ingkang utamanipun masyarakat saking desa boten purun ngecapaken syahadat ingkang dados pernyataan mlebet agami islam. Pungkasanipun sedaya wali ngawontenaken musyawarah, lan piyambakipun sependapat kangge nginsyafaken rakyat ngenani ajaran agami islam, kedahipun dipunlampahi kanthi cara bertahap, ngginakaken kawicaksanan, sopan santun, ramah tamah anggenipun dakwah lan tanpa maiben adat sarta unur-unsur kabudayan rakyat, kedahipun ugi mupangataken unsur-unsur kabudayan rakyat dados sarana dakwah, ingkang utama inggih punikanmupangataken basa, adat-istiadat lan kesenian rakyat. Sedaya wali manggihi taktik dakwah “TUT WURI ANGISENI” tegesipun ngginakaken lan ngormati kabudayan ingkang wonten, kangge nggampilaken syair agami islam. Naminipun ingkang sanes, JOWO DIGOWO, ARAB DIGARAP.

Sunan Kalijaga mangertosi menawi wekdal punika rakyat remen kaliyan perayaan lan keramaian ingkang dipunhubungaken kaliyan upacara keagamaan. Langkung malih menawi perayaan lan keramaian wonten ugi irama gamelanipun, tamtu kemawon dadosaken gadhahi daya tarik sanget marang rakyat kangge dhateng ningali. Pungkasanipun gagasan saking Sunan Kalijaga medal supados kaprajan ngawontenaken perayaan lan keramaian saben nyambut dinten kelahiran Nabi Muhammad Sawing wulan Rabiul Awal. Kangge narik kawigatosan rakyat supados purun dhateng ing Masjid Agung, mila dipununikaken gamelan ingkang panggenanipun wonten ing palataran masjid. Sasampunipun kempal sedaya wali saged dakwah kanthi cara langsung ing ngajengipun rakyat.

Anggenipun ngunikaken gamelan wonten ing lingkungan masjid punika wonten ingkang ngendika makruh, ananging kanthi cara ngginakaken azas mupangat lan hikmah kangge kelancaran syariat, mila Sunan Kalijaga saking ijtihadipun, wantun ngendika menawi prekawis punika hukumipun mubah utawi angsal dipunlampahi. Pendapat Sunan kalijaga punika saged dipuntampi dening majelis Walisanga. Sultan Fatah ing pungkasanipun ugi sarujuk ngenani gagasanipun Sunan Kalijaga. Mila ing wulan Rabiul Awal, 12 (kalih welas) dinten saderengipun Nabi lair, dipunwontenaken perayaan lan keramaian ingkang dipunsebat Sekaten. Wonten ing palataran Masjid Agung dipunbangun panggenan khusus kanggemenaruhlan ngunikaken gamelan ingkang dipunsebat pagongan. Pagongan inggih punika gong (gamelan) ingkang dipundamel Sunan Giri. Separuh saking gendhing-gendhing (tembang) gamelan punika dipunasilaken saking Sunan Giri lan separuhipun saking Sunan Kalijaga. Ngantos kalih welas dinten gamelan dipunpirengaken kanthi cara terus-tersuan, kajaba ing wekdal-wekdal sholat malem jumat ngantos sholat Jumat.

Tradisi Grebeg Besar  lan sejarah Kota Wali boten saged dipunpisah malih menawi dadosaken tiyang Demak bangga dados warga Kota Wali. Catetan sejarah Kabupaten Demak punika boten saged kapisah saking perjuanganipun sedaya wali (walisanga) anggenipun nyebaraken agami islam ing abad V, inggih punika wontenipun Demak dados pusat kaprajan islam (Kasultanan Bintoro) ing pulau Jawa kaliyan ”masterpieces”ipuninggih punika Sunan Kalijaga lan Sultan Fatah ingkang dipunakui punika tokoh-tokoh ingkang ageng lan wonten pengaruhipun ing lintas sejarah Kabupaten Demak. Boten heran menawi salajengipun kathah acara ritusl ingkang dipunwiwiti dening kalih tokoh kala wau ingkang ngantos samenika lan dados jinising upacara ritual ingkang kedah dipuntengga tiyang, boten namung sedaya warga kota wali ananging ugi saking daerah saking jaba.

Masa Sunan Kalijaga dados penasehat spiritual Sultan Bintoro, khususipun wonten ing masa emas kejayaanipun pemerintahan Sultan Fatah.Piyambakipun ngawontenaken Grebeg Besar dados media dakwah. Tradisi punika dipunwontenaken saben tanggal 10 Dzhulhijjah sesarengan peringatan Hari Raya Idul Adha (Qurban).Namung kemawon leresipun Grebeg Besar ingkang kaping pisan punika dipuwontenaken ing Demak, boten namung sepisan ing setunggal taun wekdal Idul Adha. Ananging punika miturut catetan sejarahipun, wiwitanipun tradisi Grebeg Besar wonten sekawan, inggih punika Grebeg Maulid, Grebeg Dal, Grebeg Syawal, dan Grebeg Besar.Kadosta adicara Grebeg Besar Demak gadhahi urutan tata cara perayaan inggih punika:

1.      Dipunwiwiti kanthi cara silaturrahmi ing pihak Kasepuhan Kadilangu, Bupati  lan Wakil Bupati Demak, sarta jajaran Muspida Demak. Bupati Demak sesarengan rombongan silaturrahmi ing Kasepuhan Kadilangu ingkang panggenanipun wonten ing Pendopo Noto Bratan Kadilangu Demak. Salajengipun, sesepuh Kadilangu lan kulawarga kasepuhan silaturrahmi ing Kabupaten Demak lan piyambakipun dipuntampi Bupati ing ruang tamku Kadipaten Demak.

2.      Sasampunipun silaturrahmi Bupati, Wakil Bupati, DPRD, Muspida Demak lan jajaran pemerintah Kabupaten Demak ziarah wonten makam-makam leluhur Sultan Bintoro ing kompleks Masjid Agung Demak, lan dipunlajengaken ziarah ing makam Sunan Kalijaga.

3.      Salajengipun Bupati, Wakil Bupati, DPRD, Muspida Demak ngresmikaken pambukaan keramaian Grebeg Besar ing lapangan tembiring Jogo Indah.

4.      Ing wekdal ndalu menjelang Idul Adha dipunwontenaken upacara Tumpeng Walisaanga ingkang nggambaraken sanga wali (walisanga), lajeng dipunparingaken Bupati Demak kaliyan Takmir Masjid Agung Demak kangge dipunbagikaken kaliyan sedaya pengunjung.

5.      Ing tanggal 10 Dzulhijjah dipunwontenaken acara jamasan Kotang Ontokusumo ingkang dipunwiwiti sasampunipun Sholat Idul Adha. Jamasan punika dipunwiwiti saking Pendopo Kabupaten Demak kaliyan maringaken miyak jamas saking Bupati kaliyan Manggala Prajurit ingkang badhe dipunbeta wonten ing Kadilangu kaliyan dipunkawal dening prajurit sekawan dasanan ingkang mlampah kanthi jarak 2 km. Bupati lan sedaya kulawarga sarta sedaya pejabat Pemerintah Kabupaten Demak dherek mengantar minyak jamas kaliyan nitih kereta kencana. Sasampunipun ngantos ing Kadilangu, minyak jams punika dipuntampi kaliyan sesepuh Kadilangu lan salajengipun dipunginakaken kangge jamasi Kotang Ontokusumo dan Keris Kyai Crubuk.